Khu di tích lịch sử chiến thắng Xương Giang thuộc phường Xương Giang, thành phố Bắc Giang. Đây là ngôi thành cổ do quân Minh xây dựng vào thế kỷ XV (1407). Xương Giang xưa là nơi diễn ra trận công thành của nghĩa quân Lam Sơn và trận diệt viện oanh liệt năm 1427. Chiến thắng Chi Lăng -  Xương Giang góp phần chấm dứt 20 năm ách đô hộ của nhà Minh đối với nước Đại Việt. Với ý nghĩa lịch sử văn hoá to lớn đặc sắc, Địa điểm chiến thắng Xương Giang được Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích lịch sử cấp Quốc gia theo Quyết định số 293/QĐ-BVHTTDL ngày 22/01/2009 gồm các điểm: Cửa Đông Bắc, cửa Đông, cửa Bắc, cửa Tây Nam, cửa Nam, khu trung tâm, dấu vết tường thành phía Đông, đoạn sông Xương Giang, hố khai quật khảo cổ học số 2 - số 3, giếng Phủ, đền Thành. Đến năm 2010 UBND tỉnh Bắc Giang đã phê duyệt Dự án đầu tư xây dựng công trình bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích lịch sử chiến thắng Xương Giang. Dự án được khởi công xây dựng trong 5 năm( (từ 2012 đến năm 2017) hoàn thành giai đoạn 1 với diện tích khoảng 10ha với tổng kinh phí đầu tư trên 230 tỷ đồng. Với những giá trị lớn về lịch sử, văn hóa và khoa học, ngày 31/12/2019, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 1954/QĐ-TTg xếp hạng “địa điểm chiến thắng Xương Giang” là Di tích cấp Quốc gia đặc biệt. Tiếp đó, ngày 13/5/2020, UBND tỉnh Bắc Giang ra quyết định số 382/QĐ-UBND công nhận Địa điểm Chiến thắng Xương Giang là điểm du lịch.

Khu di tích rộng khoảng 10 ha. Qua Cổng tam quan là trục thần đạo đưa ta tới sân hành lễ. Trung tâm quần thể di tích, là công trình Đền Xương Giang có diện tích 1,3 ha, tất cả các hạng mục công trình tính từ ngoài vào trong theo trục dọc đăng đối, cân xứng, trong khuôn viên cây xanh thoáng mát, đẹp đẽ:

     - Nghi môn, bình phong

     - Hai dãy tả vu, hữu vu

     - Lầu chuông, lầu trống, Sân chính

     - Đền được xây dựng gồm ba tòa: Tiền bái, Thiêu hương và Chính cung

Ngôi Đền tọa Đông Nam hướng Tây Bắc. Phía trước ngôi Đền là cổng Tam quan với 3 lối đi chính rồi đến Nghi môn và Bình phong. Nghi môn được xây dựng theo lối tứ trụ kình thiên, uy nghi trầm mặc giữa đất trời. Nghi môn được khắc câu đối với dòng chữ quốc ngữ, có lẽ đây chính là điểm đặc biệt của ngôi Đền, bởi lẽ ngôi Đền thờ vị Vua anh hùng áo vải nên khi thiết kế công trình, các nhà khoa học, sử học đã quyết định tất cả các câu đối trong đền đều được viết bằng chữ quốc ngữ để mọi người dân đều có thể hiểu được. Và để phục vụ dân chúng dù người già trẻ, lành lặn hay khiếm khuyết cũng có thể tới thăm đền, 2 bên phải và trái có lối đi dành riêng cho người khuyết tật.

Phía bên trái sân là tả vu và lầu chuông, phía bên phải sân là hữu vu và lầu trống. Qua nghi môn là sân hội lớn lát đá vuông. Nơi ấy tụ nhiều nhân khí, thịnh vượng. Người xưa có câu tụ nhân như tụ thủy. Đền Xương Giang phía lưng gối đầu vào một gò đồi cao, xa xa là núi ông Trạng làng Kế. Như vậy có thể nói Đền Xương Giang có thế cục đầu gối sơn, chân đạp thủy.

Hệ thống cây xanh được trú trọng, ngoài tác dụng tạo cảnh quan, bóng mát, giúp công trình hòa quện với thiên nhiên còn làm tĩnh tại tâm hồn người hành hương, truyền tải ý nghĩa về mặt tâm linh.

Tấm bảng tự Đền Xương Giang được sơn son, thếp vàng khi màn đêm buông xuống, 3 chữ vàng nổi lên trên nền đỏ rực rỡ cả một vùng.

Hai dãy lầu chuông, lầu trống là sự thể hiện cho hào khí Xương Giang đời đời bất diệt. Tả vu, hữu vu là sự tương trưng cho bá quan văn võ về chầu vào các dịp thiết triều.

3 tòa đền chính được thiết kế theo hình chữ Vương, tả vu, hữu vu theo lối chữ nhất. Lầu chuông, lầu trống theo lối ngoại vi, nội vi, công trình nghi môn theo lối bộ chấm hỏa và hai hồ nước hai bên tượng trưng cho chữ thủy. Vì vậy Đền Xương Giang hội đủ năm hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.

*Tòa Tiền bái

Là nơi vào các dịp lễ, ngày tế, ngày hội, quan viên ban tế của Khu di tích là lễ tế các anh hùng nghĩa sĩ của Nghĩa quân Lam Sơn.

Tòa Tiền bái gồm 5 gian 2 trái, 8 mái chồng diêm, đao cong mái lượn, đủ 6 hàng chân cột cho mỗi vì, đứng từ cổng nghi môn vào ta có thể thấy 1 khung cảnh kiến trúc cổ truyền uy nghi bề thế. Tòa Tiền bái này có chiều dài bề mặt là 21.6m chiều sâu là 9.03m.

Gian giữa là hương án ban công đồng, nơi thờ phụng ngũ tướng, ngũ phương, các vị thổ công, thành hoàng, anh hùng nghĩa sĩ cùng các vong linh khác nữa.

Tòa Tiền bái là công trình kiến trúc kết hợp giữa kiến trúc đá và gỗ hài hòa, ăn khớp với nhau. Hệ thống cột hiên được tạo tác bằng đá xanh, trạm khắc rồng mây uốn lượn mềm dẻo mà vẫn uy nghi, chắc chắn.

Bên trong 2 phía 2 gian có đặt 01 đôi thần mã màu trắng và hồng, cùng giá trống, chiêng. Mỗi dịp tế thần, trống và chiêng được dùng làm lễ tế thánh và các anh hùng Nghĩa sĩ Lam Sơn. 

Hiện Đền Xương Giang còn lưu giữ những Di vật vô cùng quý giá được lấy về từ Khu di tích lịch sử đặc biệt cấp Quốc gia Lam Kinh, Kinh đô đầu tiên của nhà Lê sau khi thống nhất đất nước lập ra nhà nước Đại Việt, đó là 1 viên gạch từ thế kỷ 15 của Kinh điện Lam Kinh hiện được đặt trong tòa đền chính. Đất long mạch tại Điện Lam Kinh được trải dưới nền đất thổ ngôi đền, Nước lấy từ giếng ngọc được đổ vào 2 giếng mắt rồng đền Xương Giang và chân hương từ Lam Kinh thờ Cao tổ Hoàng Đế Lê Lợi. Như một lời chấp thuận của Đức Cao tổ Hoàng Đế Lê Lợi cho nhân dân tỉnh Bắc Giang được thờ phụng Ngài.

*Tòa Thiêu Hương

Tòa Thiêu Hương có chiều dài 10.1m, chiều rộng 6.2m, gồm 1 gian 2 chái, 4 hàng chân cột, 2 vì chính. Tất cả kiến trúc tòa Thiêu Hương được làm bằng gỗ lim. Hệ thống xà ngang, xà dọc được chạm khắc hoa văn rồng, phượng, họa tiết hoa lá theo phong cách thời Lê, thanh thoát, khỏe khắn.

Nơi đây có một lư hương (Đỉnh đồng) lớn có trọng lượng 1.200kg được đặt trên chiếu đá có kích thước 1m70 x 1m90 x 0m80 nặng 1.500kg mang ý nghĩa thần khí linh thông, tượng trung cho sự uy nghiêm của nơi thờ tự. Đỉnh đồng được đặt trên chiếu đá, chiếu đá nguyên khối, được chạm hoa văn tinh xảo, phía dưới có lỗ thông âm dương hòa hợp.

Mặt trước của Đỉnh Đồng có khắc 3 di sản văn hóa của miền đất Bắc Giang: Cây dã hương nghìn năm tuổi ở huyện Lạng Giang, Chùa Vĩnh Nghiêm cổ tự và Mộc bản – Di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Cũng từ nơi này khách hành hương đi theo các hướng có thể tới thăm những địa danh có các di sản của miền đất Bắc Giang và nhắc nhở thế hệ sau này tiếp nối truyền thống của miền đất Bắc Giang Văn hiến – Cách mạng – Anh hùng.

Mặt sau của Đỉnh Đồng khắc toàn cảnh Lễ hội Xương Giang, ngày hội toàn thắng của quân và dân Đại Việt sau khi đánh đuổi giặc ngoại xâm phương Bắc. Lễ hội Xương Giang là một trong những điểm nhấn quan trọng của Khu di tích chiến thắng Xương Giang được tổ chức vào ngày mùng 6 Tết hàng năm.

Nơi tòa Thiêu Hương chính là ranh giới ấn định địa phận của người trần với địa phận thờ các anh linh anh hùng nghĩa sĩ. Vì vậy cửa chính cung ngày thường không mở, tòa Thiêu Hương là chỗ dừng chân trước Chính cung. Nhưng trong dịp lễ hội đầu xuân và vào các Tiết lệ khách dâng hương có thể tự do hành lễ, chiêm bái tòa Chính cung.

*Tòa Chính Cung

Tòa Chính Cung có chiều dài 15.6m, chiều rộng là 9.03m bao gồm 3 gian 2 chái, mái cong 4 vì, mỗi vì 6 hàng chân cột. Tòa Chính cung có 3 gian thờ chính là nơi đặt tượng thờ Thái tổ Cao hoàng đế Lê Lợi, cùng bài vị của Quân sư Nguyễn Trãi cùng 16 tướng lĩnh trực tiếp tham gia đánh trận Chi Lăng - Xương Giang. Tả, hữu là ban thờ Tiền quân, Hậu quân của nghĩa quân Lam Sơn đã anh dũng hy sinh để làm nên chiến thắng Chi Lăng - Xương Giang. Chiến thắng lịch sử đó đã xóa bỏ 20 năm đô hộ tàn bạo của nhà Minh, mở ra những trang mới trong lịch sử dựng nước và giữ nước quang vinh của dân tộc.

Ban thờ Hoàng đế Lê Lợi ở gian giữa, phía sau là tượng Hoàng đế Lê Lợi được đúc bằng đồng ở tư thế ngồi có trọng lượng 1.300kg, tượng được đặt trên bệ đá kích thước 1m90x1m30. Tượng Hoàng đế Lê Lợi được đúc theo cơ sở mẫu tượng thờ vua Lê ở nhà Thái Miếu nhà Lê tại TP Thanh Hóa, có sự tham gia tư vấn của Giáo sư-Tiến sĩ Trần Lâm Biền về họa tiết trang phục, hình ảnh Hoàng đế Lê Lợi. Dáng tượng uy nghiêm lẫm liệt của một vị tướng mà vẫn nhân từ đức đạo của một đấng quân vương. Tiếp theo là hai gian ban thờ chia hai bên tả, hữu gian giữa. Ban thờ thờ Quân sư Nguyễn Trãi cùng 16 vị tướng lĩnh. Kế đó là ban thờ tiền quân và hậu quân Nghĩa quân Lam Sơn trong trận quyết chiến năm 1427. Ban thờ này tưởng niệm tri ân các nghĩa sĩ Lam Sơn đã hy sinh vì đất nước.

Và có 1 điều đặc biệt ở ngôi Đền Xương Giang hiện nay đang thờ vị tướng quân Phạm Văn Liêu hay 1 số sử sách có ghi là Phạm Đình Liêu. Ông là người Thanh Hóa, theo Vua Lê Lợi khởi nghĩa từ những ngày đầu (1418), chịu nhiều gian lao, nếm mật nằm gai ở chốn Lam Sơn. Sau ngày đại thắng, Phạm Văn Liêu được phong tặng Bình Ngô khai quốc công thần Khang Thái úy và được ở lại xứ Kinh Bắc.

Hằng năm, tại Khu di tích lịch sử Lễ hội Xương Giang được tổ chức vào ngày mùng 6 và ngày mùng 7 tháng Giêng với nghi lễ và phần hội rất đặc sắc. Lễ hội thể hiện để sự tôn kính, ghi nhớ công ơn đối với các bậc hiền tài, nghĩa sỹ, người dân đã chiến đấu anh dũng, hi sinh trên mảnh đất anh hùng; đồng thời thể hiện truyền thống lịch sử chống giặc ngoại xâm hào hùng của cha ông năm xưa, bản sắc văn hóa truyền thống đặc sắc quê hương Bắc Giang mỗi dip Tết đến xuân về.

Khu di tích lịch sử Chiến thắng Xương Giang giờ đây không những là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh, nơi diễn ra nhiều sự kiện văn hóa lớn của tỉnh và nước nhà mà còn là điểm đến thu hút đông đảo Nhân dân và du khách thập phương tới chiêm bái, thưởng ngoạn; trở thành điểm đến không thể bỏ qua mỗi khi có dịp đến với thành phố Bắc Giang./.

Hà Bộ