Hồ Cấm Sơn thuộc địa các xã Cấm Sơn, Tân Sơn, Sơn Hải và Hộ Đáp và một phần thuộc huyện Hữu Lũng tỉnh Lạng Sơn. Hiện nay, ngoài chức năng chính là cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp thì tỉnh Bắc Giang đang khai thác hồ Cấm Sơn là một điểm du lịch của địa phương.

Dòng Cấm Sơn xuất phát từ huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn, đến Lục Ngạn thì bị chặn lại thành hồ. Hồ Cấm Sơn được xây dựng từ tháng 2/1966 đến tháng 7/1969, trong thời kỳ miền Bắc xây dựng xã hội chủ nghĩa. Hồ tạo nguồn nước phục vụ sản xuất nông nghiệp cho hàng ngàn ha đất nông nghiệp của hai tỉnh Bắc Giang và Lạng Sơn. Bình thường mặt hồ rộng khoảng 2.500 ha nhưng đến mùa mưa, lũ nhiều, nước dâng cao, mặt hồ lúc này có thể rộng đến 3.000 ha. Chiều dài của hồ gần 30 km, bề ngang nơi rộng nhất 7 km, chỗ hẹp nhất 200 m, lòng hồ nơi sâu nhất đến khoảng 47m, lòng hồ có khá nhiều đảo nổi. Hồ Cấm Sơn chứa khoảng 250 triệu m3 nước giữa núi non trùng điệp tạo nên một vùng đất sơn thuỷ hữu tình. Người dân ở đây đi lại chủ yếu bằng thuyền, sinh kế của nhiều hộ dân phụ thuộc vào nguồn tôm cá dưới lòng hồ. Cư dân sống gần hồ là những bản làng người dân tộc Nùng, Tày và Kinh và hiện còn giữ được nhiều nét văn hóa truyền thống của các tộc người. Chính vì vậy mà Cấm Sơn đã trở thành một sản phẩm du lịch thu hút được sự quan tâm của nhiều du khách khi đến với Bắc Giang.

Cấm Sơn được miêu tả sinh động trong lời bài hát “Hồ trên núi” của nhạc sĩ Phó Đức Phương trong một lần đi thực tế vào năm 1972: “Nhìn bóng chiều in ngấn nước/Ta nhìn đất trời một dòng nghiêng soi/Nghe tiếng rừng nghe tiếng suối/
Xôn xang mái chèo nhịp đời sinh sôi”. Hoặc vào mối buổi sớm mai cảnh sắc Cấm Sơn là làn sương sớm phủ màu trắng đục huyền ảo trên mặt hồ dần tan vào sóng nước khi mặt trời ló rạng. Mặt hồ gợn sóng lấp lánh trong nắng sớm những người nông dân với chiếc thuyền nan thong dong thả lưới trên hồ…Du khách sẽ được hoà mình vào thiên nhiên hoang sơ, cảm nhận bầu không khí trong lành, cảm nhận vẻ đẹp và thấy yêu quý thiên nhiên hơn. Lúc này, con người cảm thấy mình thật bé nhỏ giữa thiên nhiên hoang sơ hùng vĩ khi đứng trước một bức tranh thủy mặc làm nao lòng người. Cũng có lý khi có người đã ví hồ Cấm Sơn giống như một Vịnh Hạ Long thu nhỏ, một chiếc máy điều hòa không khí khổng lồ cho miền sơn cước Lục Ngạn.

Nếu đến Cấm Sơn vào khoảng thời gian từ cuối tháng 5 đến tháng 7, du khách còn có thể chiêm ngưỡng vẻ đẹp của vùng đồi Lục Ngạn đỏ rực khi mùa vải chín. Thưởng thức những quả vải đỏ mọng, ngọt lịm đến tê đầu lưỡi và hòa vào không khí của một mùa thu hoạch của người dân vùng đồi. Hoặc du lịch tầm cuối năm thì có thể trải nghiệm bơi thuyền trên lòng hồ rồi thăm các vườn cây trái, điểm du lịch vườn đồi, mua những sản vật của vùng đất Lục Ngạn đầy hoa trái về làm quà. Ẩm thực của Lục Ngạn cũng không kém phần hấp dẫn với món tôm hồ mới nướng, món gà đồi luộc thơm mùi lá chanh, món măng rừng luộc chấm muối ớt hoặc món cá hồ một nắng thơm ngon đậm vị và nhâm nhi chén rượu Kiên Thành thơm ngọt mềm môi…

Để đến được hồ Cấm Sơn du khách có khá nhiều đường khác nhau, song thuận lợi hơn cả là con đường từ thành phố Bắc Giang ngược theo quốc lộ 1A qua huyện Hữu Lũng tỉnh Lạng Sơn rồi rẽ phải khoảng gần 5km thì đến đập Cấm Sơn. Hoặc từ thị trấn Chũ, ngược theo đường 297 Sơn Hải hoặc rẽ sang Tân Sơn, Cấm Sơn. Nhìn chung, các con đường đều dễ đi và đều được tận hưởng cảm giác trong lành, yên bình của vùng núi cao, được điều hoà bởi một cái hồ khổng lồ nước quanh năm trong xanh. Riêng đi theo trục lộ Chũ - Hồng Giang – Biên Sơn – Phong Vân – Tân Sơn - Cấm Sơn, nếu gặp may, có thể được tận hưởng những sắc màu văn hoá đa dân tộc, những phiên chợ vùng cao, những vạt nương chín vàng ngô, lúa…

Tại các điểm này đều có thuyền máy để du khách thưởng ngoạn cảnh đẹp của hồ với sự hướng dẫn của chủ thuyền. Cảm giác chòng chành khi mới xuống thuyền dần nhường chỗ cho sự thích thú trước không gian ngày càng rộng mở của hồ. Người dân sống quanh hồ Cấm Sơn đến nay vẫn truyền tụng những câu chuyện huyền thoại, ly kỳ về sự tích núi Ba Hòn, suối Cấm, suối Mọc, suối Vảy Rồng, núi Kỉn, làng Mấn, đảo Lăn Lóc... Những câu chuyện kể mang màu sắc huyền thoại đã thổi hồn vào cảnh vật làm cho từng dãy núi, khu rừng bao bọc xung quanh mặt nước trở nên hữu tình ít nơi có được./.

Hà Yến