Thổ Hà là một làng cổ nằm bên bờ bắc dòng sông Cầu thơ mộng. Ngôi  làng thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, nơi đây được biết đến là một làng quê tiêu biểu độc đáo mang dấu ấn đặc trưng của vùng quê kinh Bắc xưa với hình ảnh cây đa, bến nước sân, đình, những ngôi nhà cổ, những con ngõ nhỏ rêu phong cổ kính đã tạo nên một quần thể kiến trúc cảnh quan hết sức độc đáo. Thổ Hà còn là nơi lưu giữ những phong tục tập quán tốt đẹp của cha ông, tiêu biểu là lễ hội Thổ Hà đã nổi tiếng trong và ngoài nước. Lễ hội như một bức tranh quê hương đầy mầu sắc văn hóa được hội tụ và lan tỏa đến với cộng đồng. Tất cả những gì được coi là tinh túy nhất, giàu truyền thống nhất được phô diễn, trình diễn tại đây. Có thể nói nếu đến Thổ Hà mà được tham gia và trải nghiệm tại lễ hội  có lẽ là điều may mắn nhắn nhất đối với mỗi du khách trong dịp đầu xuân này.

Theo thông lệ lễ hội Thổ Hà  được tổ chức từ ngày  20-22 tháng giêng hàng năm. Lễ hội sẽ được tổ chức lớn vào 2 năm một lần vào những năm chẵn. Tuy nhiên sau 3 năm toạm hoãn vì dịch covid -19, năm nay dân làng tổ chức bù vào năm 2022. Lễ hội Thổ Hà  cũng là dịp để người dân trong làng tỏ lòng biết ơn đối với vị sư tổ nghề Đào Trí Tiến người đã có công truyền nghề gốm cho nhân dân trong làng vào thế kỷ thứ XII. Lễ hội Thổ Hà cho đến nay vẫn duy trì, bảo tồn nguyên vẹn những giá trị di sản  văn hóa phi vật thể độc đáo của lễ hội truyền thống xứ Bắc. 

Đến với  lễ hội làng Thổ Hà du khách sẽ được trải nghiệm một không gian văn hóa giàu bản sắc với phần lễ và phần hội. Trong phần lễ tiêu biểu nhất là lễ rước từ các xóm, thôn trong làng để tổ chức rước kiệu ra đình với hàng trăm người, đều là nam thanh nữ tú, trong trang phục trang trọng, rực rỡ. Đặc biệt tham gia vào đoàn rước có bộ tam đa Phúc - Lộc - Thọ ( tượng trưng cho may mắn, thịnh vượng, và sức khỏe, tuổi thọ) cùng cặp Tiên đồng, Ngọc nữ được dân làng hóa trang trong lễ rước. Theo đó dẫn đầu là đoàn múa lân, đội bát nhã đủ cả kèn, trống, nhị, thanh la tạo nên một không gian lễ hội vô cùng sôi động với đầy đủ màu sắc sặc sỡ và âm thanh náo nhiệt. Đi sau 3 ông Phúc - Lộc - Thọ còn có  ông Tổng Cờ, Tổng Kiếm, Tổng Tiết, Tổng Chiêng. Mỗi ông đại diện cho một đoàn quân.

Tiếp sau đó là đoàn rước kiệu thánh và kiệu mẫu cùng bàn thờ ngai vị đi kèm với đội múa sinh tiền; Bên cạnh đó  tại lễ vật dâng thánh còn có một con bò thui  phủ kín bằng vải lụa, ngoài ra còn có rất nhiều lễ vật được các xóm, dòng họ, gia đình dâng lên thánh thần. Lễ rước từ các xóm đến đình làng Thổ Hà không bao xa, chỉ khoảng vài trăm mét nhưng các đoàn rước cũng phải mất 2 giờ đồng hồ mới đến nơi do nhiều nghi lễ kèm theo. Khi đoàn rước đến nơi Chủ tế với trang phục truyền thống đứng ở bậc tam cấp đón đám rước. Khi mọi người đã yên vị, cuộc tế mới được bắt đầu với những nghi thức long trọng. Tất cả đều tỏ lòng thành kính mời Thánh về dự hội cùng dân làng và cầu xin Thánh phù hộ cho dân làng một năm mới dồi dào sức khỏe, làm ăn phát đạt, xóm làng yên vui, gia đình hạnh phúc.

Kết thúc phần lễ là phần hội cũng sinh động và giàu bản sắc không kém với các trò chơi dân gian  truyền thống như chọi gà, bơi trải, đấu vật, chơi cờ, chèo thuyền bắt vịt… nhưng trong đó tiêu biểu nhất là hát quan họ. Thổ Hà được coi là một làng gốc của nghệ thuật hát quan họ cổ. Trong thời gian diễn ra lễ hội các liền anh, liền chị của các thôn lân cận  và các liền anh liền chị của tỉnh Bắc Ninh về dự hội trổ tài hát cả ngày lẫn đêm tại sân đình hay trên thuyền. Tại đây, du khách sẽ được hòa mình vào không khí hội xuân với các liền anh, liền chị xúng xính áo mớ ba, mớ bảy, nón thúng quai thao, áo the khăn xếp dập dìu canh quan họ thâu đêm, suốt sáng. Lời hát  thấm đượm trữ tình làm say lòng bao du khách gần xa. Với những giá trị văn hóa đặc sắc  Lễ hội Thổ Hà được Nhà nước ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2012.

Mùa xuân này về chảy hội Thổ Hà du khách còn được thăm quan trải nghiệm không gian văn hóa  đặc sắc của một làng quê thuần Việt mà ít nơi nào có được. Đây là một làng cổ đặc trưng  với một quần thể công trình kiến trúc đa dạng, độc đáo trải dài từ đầu làng tới cuối làng với 3 di tích được  hạng cấp quốc gia; một bảo vật quốc gia như(đình Thổ Hà - di tích kiến trúc – nghệ thuật cấp quốc gia năm 1962. Đặc biệt tại ngôi đình có bức cửa võng được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2021; Chùa Thổ Hà Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1996; Văn chỉ làng Thổ Hà - Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia năm 1999)…. Bên cạnh đó du khách được chiêm ngưỡng cổng làng cồ kính, giếng cổ, hay những con ngõ nhỏ rêu phong được làm bằng gạch nung, gốm, tiểu sành. Đồng thời ghé thăm các gia đình làm nghề truyền thống như nghề nấu rượu, làm bánh đa nem, bánh khúc tai mèo…                                                                                                                                                                                                                                              Văn Dương