Trên miền đất Kinh Bắc vùng địa linh nhân kiệt, nơi sản sinh nhiều bậc danh nhân, hiền tài cho đất nước phường Nếnh, tỉnh Bắc Ninh là quê hương của tiến sĩ Thân Nhân Trung (1418–1499), một học giả lớn thời Lê sơ, người để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam với câu nói nổi tiếng: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia.”

Để tôn vinh công lao và nhân cách cao quý ấy, nhân dân địa phương cùng các cấp chính quyền đã dựng Đền thờ Thân Nhân Trung, vừa là nơi tưởng niệm, vừa là công trình văn hóa, tâm linh có giá trị lịch sử, kiến trúc và giáo dục sâu sắc.
Đây không chỉ là điểm du lịch văn hóa tiêu biểu của Bắc Ninh mà còn là địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống hiếu học, trọng nhân tài, tôn sư trọng đạo một nét đặc trưng của văn hóa Kinh Bắc.

Đền thờ Tiến sĩ Thân Nhân Trung đã được đầu tư xây dựng khang trang

Thân Nhân Trung sinh năm Mậu Dần (1418), tại làng Yên Ninh, tổng Yên Ninh, nay thuộc phường Nếnh, tỉnh Bắc Ninh. Từ nhỏ, ông nổi tiếng thông minh, hiếu học, sớm hấp thụ tinh hoa Nho học thời Lê sơ. Năm Đinh Mùi (1447), ông đỗ Tiến sĩ trong khoa thi Hội do triều đình tổ chức, trở thành một trong những vị đại khoa đầu tiên của vùng Kinh Bắc. Trải qua nhiều năm làm quan dưới triều Lê Thánh Tông, ông từng giữ các chức vụ trọng yếu: Thượng thư Bộ Lại, Đông Các Đại học sĩ, Hàn Lâm viện Thừa chỉ, Tả thị lang, và là một trong những thành viên nòng cốt của Tao Đàn nhị thập bát tú hội văn chương lớn nhất nước ta lúc bấy giờ. Thân Nhân Trung không chỉ là một chính khách tài năng, mà còn là một học giả, nhà văn, nhà tư tưởng có ảnh hưởng lớn đối với nền giáo dục và đạo học Việt Nam.

Câu nói của ông khắc trên bia tiến sĩ Văn Miếu Quốc Tử Giám: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia…” được xem là tuyên ngôn về giá trị con người và vai trò của trí thức đối với vận mệnh dân tộc. Tư tưởng ấy đã trở thành kim chỉ nam cho mọi chính sách phát triển con người và giáo dục của đất nước trong suốt nhiều thế kỷ.

Để tưởng nhớ công lao to lớn của danh nhân, ngôi đền thờ Thân Nhân Trung được dựng tại chính quê hương ông ở phường Nếnh. Theo sử liệu địa phương, đền được khởi dựng vào cuối thế kỷ XIX, trên nền đất cổ là nơi dòng họ Thân từng sinh sống. Trải qua thời gian, chiến tranh và thiên tai, công trình từng bị xuống cấp nghiêm trọng. Đến đầu thế kỷ XXI, được sự quan tâm của chính quyền tỉnh Bắc Ninh, cùng đóng góp của con cháu dòng họ Thân và nhân dân địa phương, ngôi đền được trùng tu, tôn tạo quy mô lớn, hoàn thành vào năm 2008. Công trình mới vẫn giữ phong cách kiến trúc truyền thống thời Lê, Nguyễn, kết hợp yếu tố hiện đại để phù hợp với cảnh quan đô thị đang phát triển. Ngày nay, Đền thờ Thân Nhân Trung đã trở thành một điểm du lịch văn hóa, tâm linh trọng điểm của Bắc Ninh, được nhiều đoàn học sinh, sinh viên, du khách và nhà nghiên cứu tìm đến để chiêm bái, học tập, tham quan.

Đền thờ Thân Nhân Trung được xây dựng theo bố cục truyền thống kiểu “nội công ngoại quốc”, tức là bên trong hình chữ “Công” (工), bao quanh là khuôn viên có tường rào, cổng tam quan, hồ nước và cây xanh. Cổng chính hướng Nam hướng của dương khí, tượng trưng cho sự khai sáng, phù hợp với nhân cách và sự nghiệp của danh nhân họ Thân.

Từ tam quan đi vào là sân đền rộng lát gạch đỏ, hai bên trồng hàng cau, hàng đại, tạo không gian tĩnh tại và trang nghiêm. Chính điện gồm ba tòa: Tiền tế - Trung từ - Hậu cung, kết cấu bằng gỗ lim, mái ngói mũi hài, đầu đao uốn cong hình rồng chầu mặt nguyệt. Toàn bộ hệ khung vì nóc làm theo kiểu chồng rường, kẻ chuyền, kỹ thuật tiêu biểu của kiến trúc gỗ truyền thống Việt Nam.

Các bức hoành phi, câu đối, cửa võng, đồ thờ trong đền được chạm khắc công phu, sơn son thếp vàng. Họa tiết trang trí chủ đạo là tứ linh, tứ quý, hoa sen, mây lửa, sóng nước biểu tượng cho sự thanh cao, trí tuệ và trường tồn. Trong đó, nổi bật là hai bức hoành phi lớn khắc chữ “Hiền tài nguyên khí quốc gia” và “Đức trọng văn minh”, thể hiện rõ ý nghĩa tôn vinh học vấn, đạo đức và công lao của cụ Thân Nhân Trung.

Tượng Thân Nhân Trung được đặt tại trung tâm hậu cung, tạc bằng đồng nguyên khối, kích thước gần như người thật, gương mặt hiền từ, ánh mắt thâm trầm, toát lên phong thái của một bậc học giả uyên thâm và bậc hiền thần thanh liêm. Phía trước bàn thờ là nhà bia tưởng niệm, khắc bài văn “Hiền tài chiếu” bằng chữ Hán, Nôm, vừa có giá trị tư tưởng, vừa là tác phẩm thư pháp nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ cao.

Đền thờ nằm trên thế đất cao, “tiền thủy, hậu sơn”, phía trước có hồ bán nguyệt, phía sau là đồi cây xanh bao bọc. Cách bố trí này không chỉ tạo nên sự hài hòa về phong thủy mà còn thể hiện quan niệm thẩm mỹ “nhân, thiên, địa” trong văn hóa Kinh Bắc. Cảnh quan yên bình, hài hòa giữa công trình và thiên nhiên, gợi cảm giác thanh tịnh đúng với tinh thần đạo học và nhân cách giản dị của danh nhân.

Đền thờ Thân Nhân Trung mang nhiều tầng giá trị. Trước hết, đây là công trình lịch sử tiêu biểu, ghi dấu một giai đoạn phát triển rực rỡ của văn hóa giáo dục Việt Nam dưới triều Lê Thánh Tông.Thứ hai, công trình thể hiện rõ truyền thống hiếu học, trọng hiền tài, tôn sư trọng đạo những giá trị cốt lõi của văn hóa Kinh Bắc nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung. Hằng năm, vào dịp 26 tháng Giêng âm lịch ngày sinh của cụ Thân Nhân Trung, nhân dân địa phương tổ chức lễ dâng hương tưởng niệm long trọng. Bên cạnh phần lễ, còn có phần hội gồm các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, tọa đàm, thi viết, trưng bày tư liệu, nhằm tuyên truyền, giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ. Qua đó, đền trở thành địa chỉ giáo dục đạo đức và tinh thần hiếu học, khơi dậy lòng tự hào và ý thức phát huy nguyên khí quốc gia trong thời đại mới.

Với giá trị lịch sử, kiến trúc và văn hóa đặc sắc, Đền thờ Thân Nhân Trung là minh chứng sinh động cho truyền thống tôn vinh trí tuệ và đạo đức của dân tộc Việt Nam. Nơi đây không chỉ lưu giữ ký ức về một danh nhân kiệt xuất, mà còn là biểu tượng văn hóa của tinh thần hiếu học Bắc Ninh vùng đất khoa bảng, địa linh nhân kiệt. Trong tiến trình hội nhập và phát triển, Đền thờ Thân Nhân Trung tiếp tục là điểm đến tiêu biểu trong hành trình du lịch văn hóa, lịch sử Bắc Ninh, góp phần lan tỏa thông điệp nhân văn sâu sắc: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia - Nguồn sáng của tri thức và đạo lý Việt Nam.”

Giáp Văn Cường