Trong dòng chảy lịch sử lâu dài của dân tộc Việt Nam, vùng đất Kinh Bắc - Bắc Ninh ngày nay được xem là cái nôi của văn hiến, nơi hội tụ và lan tỏa nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể đặc sắc. Trên mảnh đất ấy, cụm di tích Đền - Chùa Y Sơn, thuộc xã Hợp Thịnh, là một trong những công trình tiêu biểu vừa mang dấu ấn lịch sử, vừa phản ánh sâu sắc đời sống tín ngưỡng, tôn giáo và nghệ thuật kiến trúc cổ truyền của cư dân vùng trung du đồng bằng Bắc Bộ.
Không chỉ là nơi thờ phụng các vị thần linh, anh hùng dân tộc có công với đất nước, mà còn là không gian sinh hoạt văn hóa, tôn giáo, tâm linh của cộng đồng, cụm di tích Đền - Chùa Y Sơn đã và đang trở thành một phần quan trọng trong di sản văn hóa Bắc Ninh.
Theo các tư liệu dân gian và lời kể truyền đời, vùng Y Sơn xưa là một địa bàn cổ, nằm bên bờ sông Cầu, dòng sông thiêng gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Nơi đây được xem là vùng đất linh thiêng, nơi Đức Thánh Tam Giang, vị tướng tài ba thời Hùng Vương hiển thánh sau khi giúp vua dẹp giặc giữ nước, bảo vệ giang sơn xã tắc. Nhân dân trong vùng, ghi nhớ công đức của ngài, đã lập Đền Y Sơn để thờ phụng, cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa.
Sang các triều đại sau, đặc biệt là thời Lý - Trần giai đoạn Phật giáo cực thịnh, một ngôi chùa cổ được dựng ngay cạnh đền. Từ đó hình thành nên quần thể “Đền - Chùa Y Sơn”, vừa là nơi thờ thần linh bảo quốc hộ dân, vừa là chốn thờ Phật tu tâm tích đức. Đây là một mô hình tín ngưỡng đặc trưng của văn hóa Việt Nam, biểu hiện rõ nét cho sự giao thoa, hòa quyện giữa Đạo, Phật, Nho, giữa tín ngưỡng bản địa và tôn giáo du nhập.
Trải qua bao biến thiên của lịch sử, chiến tranh và thời gian, cụm di tích vẫn được bảo tồn, tu sửa, trở thành điểm tựa tâm linh, nơi gửi gắm niềm tin, đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của nhân dân địa phương.
Cụm di tích Đền - Chùa Y Sơn mang phong cách kiến trúc truyền thống Bắc Bộ, thể hiện sự gắn bó chặt chẽ giữa cảnh quan tự nhiên và yếu tố phong thủy. Toàn bộ công trình được xây dựng trên khu đất cao, “tựa sơn, hướng thủy”, phía trước nhìn ra dòng sông Cầu, phía sau là gò đất Y Sơn xanh mát thế đất được xem là linh khí hội tụ, đem lại thịnh vượng cho vùng.
1. Đền Y Sơn
Đền gồm các hạng mục: nghi môn, sân đền, tiền tế, trung từ và hậu cung, bố cục đăng đối, quy mô vừa phải nhưng cân xứng, hài hòa. Nghi môn được xây theo kiểu tam quan, tường gạch vồ, mái ngói mũi hài, đầu đao cong vút. Hệ thống cột, kèo bằng gỗ lim chắc chắn, kết cấu theo kiểu chồng rường, đấu sen kỹ thuật tiêu biểu của kiến trúc cổ truyền Việt Nam.
Bên trong, các bức hoành phi, câu đối, đại tự được chạm trổ tinh vi, sơn son thếp vàng rực rỡ, thể hiện tài hoa của nghệ nhân xứ Kinh Bắc. Họa tiết trang trí tập trung vào hình ảnh rồng, phượng, hoa sen, mây cuộn, biểu tượng cho sự thanh cao, quyền uy và thịnh vượng.
Trong hậu cung, tượng Đức Thánh Tam Giang được tạc với gương mặt uy nghiêm, ánh nhìn từ bi mà cương nghị. Hai bên là tượng quan văn, quan võ và hệ thống đồ thờ cổ: ngai, khám, hạc thờ, đỉnh đồng, bát bửu… Tất cả tạo nên không gian linh thiêng, biểu trưng cho tín ngưỡng tôn vinh anh hùng dân tộc nét đặc trưng trong văn hóa Việt Nam.
2. Chùa Y Sơn
Liền kề với đền là Chùa Y Sơn, công trình mang dáng dấp cổ kính, được xây dựng theo kiến trúc chữ “Đinh”, gồm tiền đường, thượng điện, nhà tổ và hành lang tả hữu. Toàn bộ khung gỗ lim, mái lợp ngói ta, các đầu đao uốn cong hình rồng chầu mặt nguyệt.
Hệ thống tượng Phật trong chùa phong phú và có giá trị nghệ thuật cao: Tam Thế Phật, Quan Âm Chuẩn Đề, Thích Ca Mâu Ni, A Di Đà, Địa Tạng, Hộ Pháp, cùng nhiều tượng thờ khác được sắp đặt trang nghiêm. Mỗi pho tượng đều mang thần thái riêng, đường nét chạm trổ mềm mại, nước sơn cổ ánh lên màu thời gian.
Bên cạnh đó, chùa còn lưu giữ nhiều hiện vật quý như chuông đồng, khánh đá, bia cổ khắc tên các vị trụ trì và công đức tu sửa qua các triều đại những tư liệu có giá trị trong nghiên cứu lịch sử tôn giáo Việt Nam.
Đền - Chùa Y Sơn không chỉ là công trình kiến trúc nghệ thuật mà còn là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng. Hằng năm, vào dịp đầu xuân từ ngày 12 đến ngày 15 tháng Giêng âm lịch, nhân dân khắp nơi lại nô nức về dự lễ hội đền chùa, dâng hương tưởng nhớ Đức Thánh Tam Giang và lễ Phật cầu an.
Các nghi thức tế lễ, rước kiệu, dâng hương được tổ chức trang trọng, đậm bản sắc văn hóa Kinh Bắc. Cùng với phần lễ là phần hội sôi nổi, với các trò chơi dân gian, hát quan họ, hát đối đáp, múa lân sư rồng... thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó cộng đồng và niềm tự hào quê hương.
Không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo, lễ hội Đền - Chùa Y Sơn còn là dịp giáo dục truyền thống uống nước nhớ nguồn, tri ân tiền nhân và khơi dậy lòng tự hào dân tộc một giá trị nhân văn sâu sắc trong văn hóa Việt Nam.
Trước sự tác động của thời gian và quá trình đô thị hóa, việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích được chính quyền địa phương và nhân dân xã Hợp Thịnh đặc biệt quan tâm. Những năm gần đây, cụm di tích đã được tu bổ, tôn tạo nhiều hạng mục, song vẫn giữ nguyên dáng dấp cổ kính, tôn nghiêm.
Cụm di tích lịch sử văn hóa Đền và Chùa Y Sơn (xã Hợp Thịnh, tỉnh Bắc Ninh) là một di sản quý, chứa đựng nhiều tầng giá trị: lịch sử, tín ngưỡng, kiến trúc, mỹ thuật. Công trình vừa là minh chứng sống động cho quá trình giao thoa tôn giáo, vừa phản ánh trình độ nghệ thuật xây dựng và thẩm mỹ tinh tế của người Việt xưa.
Trải qua bao thế kỷ, Đền - Chùa Y Sơn vẫn là nơi hội tụ tâm linh, nơi con người tìm về cội nguồn, chiêm nghiệm về đạo lý và bản sắc văn hóa dân tộc. Trong dòng chảy phát triển của Bắc Ninh hôm nay vùng đất di sản giàu truyền thống, Y Sơn vẫn lặng lẽ tỏa sáng như một chứng tích lịch sử và biểu tượng văn hóa trường tồn.
Giáp Văn Cường
